มองเมืองไทยกับต่างประเทศ  สมัยรัชกาลที่ 3
โลกาภิวัตน์ยุคดั้งเดิม
(หมวดการค้า)

_________________________

โดย

หม่อมหลวงวัลย์วิภา  บุรุษรัตนพันธุ์

สถาบันไทยคดีศึกษา  มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์

 

1. ความนำ : แนวความคิดเรื่อง โลกาภิวัตน์ (Globalization)

                        โลกาภิวัตน์   คือ  การทำให้เป็นหนึ่งเดียวกันในกระบวนการที่เรียกว่า Information Revolution ธรรมชาติของโลกาภิวัตน์ คือ เกิดการอพยพเคลื่อนย้ายแรงงาน เกิดการเคลื่อนย้ายทุน เกิดการไหลท่วมท้นของข้อมูลข่าวสารและวิธีการติดต่อสื่อสาร แต่ถ้าหากสังคมใดมีศักยภาพ มีวิธีคิดที่ดีรู้ทันโลกาภิวัตน์ ก็จะสามารถต้านโลกาภิวัตน์ได้ เรียกว่าเกิดกระแส Localization ในสังคมเป็นกระแสที่ไม่ได้ปฏิเสธสิ่งที่มาจากภายนอก แต่มีการพิจารณาและเลือกรับว่ามันเหมาะสมหรือไม่

                        (สรุปความจาก a day weekly ป.1ฉ.34 (7-13 ม.ค.48) “ทิศทางประเทศไทย 2548”  และการแสดงปาฐกถาพิเศษ โดย พ.ต.ท.ทักษิณ ชินวัตร นายกรัฐมนตรีเรื่อง “ทศวรรษที่ท้าทายแห่งการพัฒนาประเทศไทย” ในการประชุมประจำปี 2548 สำนักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ 24 มิ.ย. 2548)

 

2. โลกาภิวัตน์ยุคดั้งเดิม

                        2.1 จักรวรรดินิยมอังกฤษ

                        การศึกษาเรื่อง “มองเมืองไทยกับต่างประเทศสมัยรัชกาลที่ 3: โลกาภิวัตน์ยุคดั้งเดิม” นี้   เป็นเรื่องที่มีความเกี่ยวข้องกับอิทธิพลภายนอก   ซึ่งเป็นปรากฏการณ์ปรกติของยุคสมัยนั้นเป็นอย่างยิ่ง  อิทธิพลนั้นก็คือสถานการณ์ทางเศรษฐกิจของโลกในคริสต์ศตวรรษที่ 19    ซึ่งเป็นคริสต์ศตวรรษที่มีการค้าระหว่างประเทศเป็นตัวจักรกลที่ขับเคลื่อนความเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจ ทั้งในแง่ของการใช้ทรัพยากรที่มีอยู่ให้คุ้มค่า ซึ่งรับเอาเรื่องการแบ่งงานกันทำมาเป็นหลักการ และอีกทั้งในแง่ของวิธีการ ซึ่งกระบวนความเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจจะถูกส่งจากศูนย์กลาง คืออังกฤษผู้ผ่านการปฏิวัติอุตสาหกรรมมาแล้วตั้งแต่คริสต์ศตวรรษที่ 18 ไปยังดินแดนต่าง ๆ ทั่วโลก ผลที่ตามมาคือการขยายตัวอย่างยิ่งของเศรษฐกิจซึ่งมีระบบการค้าเสรี ซึ่งไม่มีการผูกขาดและมีระบบจัดเก็บภาษีที่แน่นอนเป็นสัญลักษณ์

                        เพื่อความเข้าใจเรื่องแนวโน้มเศรษฐกิจโลกซึ่งมีผลกระทบต่อเมืองไทย ในตอนต้นรัตนโกสินทร์ หรือจะกำหนดให้เฉพาะเจาะจงตรงกับสมัยรัชกาลที่ 3 (พ.ศ. 2367- 2394) ซึ่งผู้นำประเทศหากรู้เท่าทันปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้น ย่อมจะสร้างวิธีการตอบสนองที่จะทำให้เกิดผลประโยชน์ต่อประเทศชาติของตนเอง วิธีการเช่นนี้ตรงกับที่สมัยใหม่เรียกกันว่าเป็นวิธีการสร้าง Value Creation ผู้เขียนได้ศึกษาวิจัยพบว่ารัชกาลที่ 3 ทรงมีสิ่งนี้เมื่อได้ทำวิจัยเรื่อง “การเพาะปลูกอ้อยและอุตสาหกรรมน้ำตาลไทยในคริสต์ศตวรรษที่ 19" (1) เพราะได้ทรงนำเรื่องการส่งเสริมการปลูกอ้อยและแปรรูปอุตสาหกรรมการเกษตร ซึ่งอาจจะถือได้ว่าเป็นสินค้าที่เกิดจากการแปรรูปตัวแรกของไทย มาเป็นสิ่งทดแทนหรือปรับโครงสร้างการทำมาหากินของคนไทย เมื่อโครงสร้างเศรษฐกิจของเราถูกกระทบจากอิทธิพลภายนอกหรือกระแสเศรษฐกิจโลก ซึ่งเราอาจจะเรียกว่าเป็นโลกาภิวัตน์ยุคดั้งเดิมก็ได้ ดังนั้นการนำเสนอเรื่อง “มองเมืองไทยกับต่างประเทศสมัยรัชกาลที่ 3 : โลกาภิวัตน์ยุคดั้งเดิม” ในครั้งนี้ จึงมั่นใจที่จะนำเรื่องตัวอย่างเรื่องของการค้าน้ำตาลในสมัยรัชกาลที่ 3 มาเป็น “สื่อกลาง” โดยอ้างอิงจากผลงานวิจัยเรื่องดังกล่าว

 

                        2.2 เป้าหมายการเป็นชาตินายทุนของอังกฤษ

                        ในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น อังกฤษเข้ามาเปิดสัมพันธไมตรีกับไทยตามแผนดำเนินการด้านการค้า โดยพยายามจะทำให้ไทยรับนโยบายเศรษฐกิจแบบแบ่งงานกันทำ ซึ่งเป็นหลักการดังที่ได้กล่าวมาแล้ว เพื่อให้เป็นไปตามแผนดำเนินการนี้ วิธีการก็คือต้องพยายามทำให้ไทยทำสนธิสัญญาทางการค้า ซึ่งในสนธิสัญญาจะมีการกำหนดรูปแบบของการค้า และกำหนดอัตราภาษีอากรที่แน่นอน อังกฤษจึงส่ง ดร.จอห์น ครอว์ฟอร์ด เข้ามาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 2 ความหมายของการทำสนธิสัญญาทางการค้า และภาระหน้าที่ของทูตอังกฤษคนแล้วคนเล่าที่เข้ามาในช่วงเวลานั้น จึงเป็นวิธีการที่จะไปสู่เป้าหมายแห่งความเป็นชาตินายทุนของอังกฤษที่ถือนโยบายเปิดการค้าเสรีและแบ่งงานกันทำเป็นสำคัญ

                        ผู้เขียนจะหยิบยกเอกสารของ ดร.จอห์น ครอว์ฟอร์ด มาเป็นหลักฐานสำคัญและแสดงรายละเอียดในแผนดำเนินงานของจักรวรรดินิยมอังกฤษ เพื่อให้เห็นว่ากระแสโลกาภิวัตน์ยุคดั้งเดิมนั้นกระทบต่อเมืองไทยอย่างไร ดังนี้

 

                                    “ในจดหมายการเมืองลงวันที่ 23 พฤศจิกายน ค.ศ. 1821 รัฐบาลแห่งพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ได้แจ้งให้ราชสำนักทราบ มีใจความว่าเมื่อได้พิจารณาถึงสถานการณ์ด้านการค้าในอังกฤษและอินเดียที่ซบเซาลงแล้ว รัฐบาลจึงได้พิจารณาเห็นสมควรจัดส่งตัวแทนไปยังกรุงสยามและญวน เพื่อขอริเริ่มความสัมพันธ์ทางการค้ากับประเทศดังกล่าว เพื่อให้มีความมั่นคงและแน่นอนยิ่งขึ้นกว่าที่เคยเป็นมาแต่เดิม...

                                    ในการที่จะยั่วยุให้มีการปฏิบัติเช่นนั้น มีข้อพึงสังเกตอยู่ว่า โดยที่การค้ากับประเทศเหล่านั้นของชาวยุโรปนับว่าเป็นกิจการสำคัญในการติดต่อไปมาค้าขายกับเอเชียในสมัยก่อน และในประวัติศาสตร์ความสัมพันธ์ระหว่างอังกฤษและอินเดีย ฉะนั้นจึงไม่มีข้อสงสัยเลยในข้อนี้  ยกเว้นแต่ว่าควรจะได้ขยายกิจการในด้านนี้ให้กว้างขวางยิ่งขึ้น โดยเฉพาะเมื่อได้มีการปรับปรุงการเดินเรือให้ทันสมัยยิ่งขึ้น ประกอบกับพ่อค้าชาวอังกฤษในปัจจุบันเป็นผู้มีสติปัญญาเฉลียวฉลาด และมีความรักในการผจญภัยอยู่แล้ว อีกประการหนึ่ง ประเทศเหล่านั้นก็มีจำนวนประชากรอย่างน้อยถึง 30 ล้านคน มีแผ่นดินที่อุดมสมบูรณ์ไม่แพ้ส่วนหนึ่งส่วนใดในโลก ดินแดนเหล่านี้ยังไม่มีการริเริ่มประกอบอุตสาหกรรม จึงเป็นตลาดอันดีสำหรับสินค้าประเภทผ้าแพรพรรณ ทั้งชนิดเลวและที่มีราคาแพงจากอินเดียและจีน จากความสำเร็จในกิจการค้ากับฮินดูสถาน จึงอาจพิจารณาได้ว่า น่าจะได้รับความสำเร็จ เช่นเดียวกันในหมู่เกาะเบื้องบูรพาทิศและจีน เชื่อว่าเมื่อสามารถกำจัดความกลัวและความริษยา ซึ่งยังครอบงำความรู้สึกนึกคิดของรัฐบาลประเทศเหล่านี้เสียได้แล้ว ก็คาดว่าตลาดสินค้าประเภทขนสัตว์ ผ้าม่าน เหล็กเส้นดิบ ฝิ่นเบงกอล และสินค้าเบ็ดเตล็ดอื่น ๆ จะต้องขยายตัวออกไปอย่างกว้างขวางอย่างแน่นอน สิ่งที่จะตอบแทนกับสินค้าเหล่านี้ เท่าที่ได้สังเกต  รู้สึกว่าสยามอาจส่งสินค้าที่มีค่าของตนไปยังยุโรปและเอเชียตะวันตก สินค้าที่อาจส่งไปได้ก็มีเช่น น้ำตาล พริกไทย  เกลือ สำหรับป้อนให้แก่ตลาดในหมู่เกาะอินเดีย และส่งไม้สักไปยังอาณานิคมของอังกฤษ ในการนี้ญวนอาจส่งไหมดิบซึ่งมีอยู่อย่างอุดมสมบูรณ์เข้ามาสมทบได้ (ญวนเป็นชาติที่ผลิตสินค้านี้ได้มากที่สุดในเอเชีย) เหล่านี้จะช่วยให้ผู้ผลิตของอังกฤษสามารถเขยิบตนขึ้นมาให้ทัดเทียมกับผู้ผลิตในยุโรป โดยอาศัยการปรับปรุงระเบียบข้อบังคับเกี่ยวกับการค้าให้ดีขึ้น….การที่จีนได้รับประโยชน์ตอบแทนจากการผู้ค้าขายกับอังกฤษและอินเดีย ย่อมจะเป็นเสมือนสิ่งยั่วยุให้แก่รัฐบาลสยาม ซึ่งมีข้อสงสัยที่จะยอมรับที่จะทำการค้ากับเรา ความขยันหมั่นเพียรเฝ้าขอทำการค้าด้วย ย่อมจะทำให้รัฐบาลของประเทศนั้นรับที่จะค้ากับเรามากขึ้น โดยคงจะขอให้เราทำการค้าด้วยแบบเดียวกับที่เราได้ปฏิบัติอยู่กับประเทศจีน ฉะนั้น เราจึงได้มีคำสั่งในทำนองนี้ไปยัง ดร.ครอว์ฟอร์ด เมื่อวันที่ 29 กันยายน ค.ศ. 1821...” (2)

 

3. พระราชทัศนะในรัชกาลที่ 3 ต่อกระแส “โลกาภิวัตน์”

                        3.1 บทบาทหน้าที่ราชการของรัชกาลที่ 3 เมื่อครั้งทรงกรม

                        การทรงกรมของเจ้านายหมายถึงการได้รับพระราชทานมอบหมายให้มีบทบาทรับผิดชอบในทางราชการ  เมื่อครั้งรัชกาลที่ 3 ยังทรงกรมเป็นกรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ พระเจ้าลูกยาเธอในรัชกาลที่ 2 นั้น ทรงได้รับพระราชทานมอบหมายให้มีหน้าที่ดูแลทางด้านการค้าพาณิชย์และการสัมปทานของหลวงอันอยู่ในกรมท่าสังกัดกรมพระคลัง โดยเฉพาะอย่างยิ่งภาระหน้าที่ในการระดมผลิตผลทางการเกษตรที่เป็นสินค้าผูกขาดที่สำคัญ อย่างเช่น พริกไทย และลูกกระวาน เป็นต้น พื้นที่รับผิดชอบคือเขตหัวเมืองชายทะเลฝั่งตะวันออก

                        น้ำตาล พริกไทย  เกลือ และไม้สัก เป็นตัวสินค้าที่ ดร.จอห์น ครอว์ฟอร์ด ระบุไว้ในเรื่องการแบ่งงานกันทำว่าเป็นสินค้าที่ตลาดโลกมีความต้องการสูง ในขณะที่สินค้าออกของไทยประเภทของป่าทั้งหลาย   เช่น  เขากวาง  หนังควาย  หนังแรด กระดูกเสือ ทำรายได้ให้เพียงปีละ 4,400 บาทเท่านั้น (3)    และมีการริเริ่มส่งน้ำตาลออกในสมัยต้นรัชกาลที่   2    ซึ่งเมื่อมาถึงปี พ.ศ. 2464 ครอว์ฟอร์ดระบุว่ามีปริมาณถึง 80,000 หาบต่อปี (4) (ราคา 8.50 บาทต่อหาบในปี พ.ศ. 2393) หัวเมืองชายทะเลฝั่งตะวันออก อันได้แก่ หัวเมืองฉะเชิงเทราถึงจันทบุรี ซึ่งเป็นเขตพื้นที่รับผิดชอบของพระองค์ท่าน ปรากฏเป็นหัวเมืองที่มีการบุกเบิกเรื่องการเพาะปลูกอ้อยและแปรรูปทำน้ำตาลทรายนอกเหนือจากเขตเพาะปลูกที่อยู่นอกเขตนารอบราชธานีซึ่งเป็นเขตอุดมสมบูรณ์มาแต่เดิม ได้แก่ นครชัยศรี ราชบุรี สมุทรสาคร และสมุทรสงคราม และเป็นพื้นที่บุกเบิกใหม่ ซึ่งมีการอำนวยความสะดวกในการขนส่ง ด้วยการขุดคลองหลายสายในพื้นที่นั้นในรัชสมัยของพระองค์ท่าน

                        ส่วนการค้าในสมัยนั้น นอกจากการค้าของหลวงคือการค้าสำเภาไทย-จีนด้วยระบบบรรณาการ ซึ่งหลวงโดยพระคลังสินค้าแต่ผู้เดียวเท่านั้น ที่สามารถค้าขายได้ โดยมีระบบการเกณฑ์แรงงานและข้าวของส่วนเกิน เช่น ไม้ฝาง รง   ครั่ง งาช้าง  ช้าง รังนก รองรับต่อมิติการค้าแบบนี้ ในขณะเดียวกันกลุ่มเจ้านายและขุนนางชั้นสูงก็มีโอกาสเข้าสู่ระบบการค้าของเอกชน เพื่อตอบสนองสินค้าตัวใหม่ที่มีกระบวนการผลิตเปลี่ยนแปลงไป เช่น ต้องมีการลงทุน มีการแปรรูป มีการเสี่ยงทางธุรกิจ และต้องมีความรู้ด้านการตลาดเป็นองค์ประกอบในการค้า ในสมัยรัชกาลที่ 2 มีเรือสำเภาหลวงอยู่   2   ลำคือมาลาพระนคร   และเหราข้ามสมุทร   แต่มีเรือของเอกชนจำนวนมาก ซึ่งมีเจ้านายและขุนนางดำเนินการอยู่เบื้องหลังขุนนางพ่อค้าจีนอีกชั้นหนึ่ง    คือเรือกิมยกเสง  และ กิงยงหลี ของพระยาศรีพิพัฒน์ เรือกิมซุนฮวด และกิมซุนเฮง ของหลวงอภัยพิพิธ เรือสำเภาดาดฟ้า 2 ชั้นของหลวงสุรธร เรื่องซุนหองของจีนเกา เรือซุนหะของพระองค์เจ้าทินกรในรัชกาลที่ 2 (5) เป็นต้น  การค้าสำเภาของเอกชนนี้ ทางรัฐบาลจีนถือว่าเรือของไทยที่ทำการค้ากับจีนอยู่ในฐานะเดียวกับเรือสำเภาจีน โดยเฉพาะอย่างยิ่งเรือสำเภาไทยที่มีลูกเรือ  ผู้ควบคุมเรือ และยิ่งไปกว่านั้น คือมีขุนนางพ่อค้าไทยเชื้อสายจีนเป็นผู้ดำเนินการค้าและขนส่ง รวมถึงการเป็นนายหน้าดำเนินการแทนเจ้านายและขุนนางไทย อีกทั้งเรือไทยเหล่านี้ออกแบบและสร้างอย่างเดียวกันกับเรือหัวแดง และเรือหัวเขียวเรือของจีน และด้วยโอกาสของการทำการค้าระบบเอกชนนี้เองที่ทำให้ทรงดำเนินอยู่ในฐานะเจ้าสัวพ่อค้าใหญ่ที่มีพระราชทัศนะในการกำหนดนโยบายการค้าจนสามารถมีเงินถุงแดง หรือเงินส่วนที่ได้กำไรจากการค้าขายนำมาเป็นต้นทุนในการสร้างชาติต่อไป

                        เมื่อ ดร.จอห์น ครอว์ฟอร์ด ทูตอังกฤษเข้ามาขอทำสัญญาพระราชไมตรีกับไทยในสมัยรัชกาลที่ 2 พ.ศ. 2364 ได้เข้าเฝ้าฯ เจ้านายพระองค์เดียวถึง 4 ครั้ง คือพระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์

                        เหล่านี้เป็นช่องทางการเปลี่ยนแปลงสินค้าออกอันโยงมาถึงเรื่องการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างการทำมาหากินที่สามารถตอบสนองเศรษฐกิจโลกได้

                        3.2 รัชกาลที่ 3 กับสถานการณ์บ้านเมือง

                               3.2.1  สถานการณ์ณ์ทางการเมืองระหว่างประเทศ

                                          3.2.1.1 ตอนต้นรัชกาลที่ 3 ราวพ.ศ. 2367 อังกฤษได้ลงนามในสนธิสัญญากับฮอลันดา เรียกว่า The Anglo-Dutch Treaty of 1824 มีสาระสำคัญเรื่องการแบ่งเขตอิทธิพลและอำนาจของชาติในบริเวณแถบหมู่เกาะอินดีสตะวันออก ทำให้อังกฤษมีเขตอิทธิพลทั้งด้านการเมืองและเศรษฐกิจตั้งแต่บริเวณแหลมมลายู เหนือช่องแคบมะละกาทั้งหมด  รวมทั้งเมืองมะละกาและสิงคโปร์ด้วย

                                    3.2.1.2 ชัยชนะของอังกฤษในสงครามพม่าครั้งแรกในพ.ศ. 2369

                                    3.2.1.3 เมื่อต้นปี พ.ศ. 2384 ฮ่องกงตกเป็นอาณานิคมของอังกฤษภายหลังอังกฤษชนะจีนในสงครามฝิ่น และแนวคิดสำคัญในการตั้งเมืองฮ่องกงก็คือให้คนต่างชาติต่างภาษาและวัฒนธรรมทำมาหากินร่วมกันได้ (6)

                        ด้วยสถานการณ์การเมืองระหว่างประเทศที่ชี้ชัดถึงอำนาจและอิทธิพลของอังกฤษ อย่างน้อยที่เห็นก็คือชัยชนะของอังกฤษเหนือชาติอำนาจเดิมทั้งจีนและพม่า และการคืบคลานเข้าใกล้พระราชอาณาจักร จึงเป็นที่มาของพระราชทัศนะในวาระสุดท้ายแห่งพระชนม์ชีพที่ว่า

“...การศึกสงครามข้างญวนข้างพม่าก็เห็นจะไม่มีแล้ว จะมีอยู่ก็ข้างพวกฝรั่ง ให้ระวังให้ดีอย่าให้เสียทีแก่เขาได้ การงานสิ่งใดของเขาที่คิดควรจะเรียนเอาไว้ก็ให้เอาอย่างเขา แต่อย่าให้นับถือเลื่อมใสไปทีเดียว.....”

                                                  (พระราชดำรัสในรัชกาลที่ 3)

 

3.2.2 การค้าผูกขาดสมัยต้นรัชกาลที่ 3

ตอนต้นรัชสมัย นโยบายการผูกขาดสินค้าได้รับการผ่อนผันลง  ร้อยเอกเฮนรี่ เบอร์นี่  กล่าวไว้ว่า “...พระองค์ได้ทรงพระกรุณาสั่งอนุญาตให้ทุกชาติที่มาเยี่ยมสยามได้ขายและซื้อ นำออกและนำเข้า กับประชาราษฎรทุกคนที่ตนคิดว่าสมควร โดยไม่มีข้อขัดขวางเพียงแต่ต้องจ่ายภาษีศุลกากรเท่านั้น...(7)

แม้รัชกาลที่ 3 จะมีนโยบายผ่อนผันการผูกขาดในตอนต้นรัชกาลอย่างไร แต่ในความเป็นจริงการค้าด้วยระบบผูกขาดของพระคลังสินค้ายังมีอยู่ นี่คือเหตุผลที่ทำให้อังกฤษต้องการเข้ามาทำสัญญาการค้ากับไทยเพื่อขอลดภาษีศุลกากรและขอให้ทำการค้าอย่างมีระบบที่แน่นอน เบอร์นีได้บรรยายถึงอุปสรรคของการค้าที่เกิดจากระบบผูกขาดของพระคลังสินค้า และอำเภอใจของข้าราชการผู้ใหญ่ ดังนี้

 

“ในปัจจุบันนี้ ไม่มีคนในกรุงเทพฯ คนใดกล้าซื้อสินค้าจากพ่อค้าอังกฤษหรือจ่ายสินค้าให้พ่อค้าอังกฤษโดยไม่ได้รับอนุญาตจากพระคลังล่วงหน้าเสียก่อน และก็เป็นที่รู้กันอยู่ดีแล้วว่า พระคลังจะไม่อนุญาตให้ใครซื้อขายเลยถ้าหากตัวท่านพระคลังหรือหากขุนนางเล็ก ๆ ในบังคับบัญชาของท่าน หรือพ่อค้าของพระเจ้าอยู่หัวต้องการจะขายของหรือซื้อของใคร ๆ ยกเว้นแต่พ่อค้าชาวยุโรปก็อาจจะซื้อน้ำตาลจากตลาดได้ในราคา 8-9 บาทต่อหาบ พริกไทยซื้อจากตลาดราคา 14 บาทต่อ 1 หาบ ซึ่งรวมภาษี 3 บาทแล้ว แต่ถ้าพระคลังขายก็จะต้องเป็น 18 บาท...พ่อค้าอังกฤษหรือพ่อค้าสุรัตไม่อาจจะขายสินค้าได้เลย ต้องรอให้พระคลังและข้าราชการของท่านเลือกเสียก่อนเสมอ ถ้าต้องการสิ่งใดก็จะไม่ยอมให้ราคายุติธรรม แล้วก็ปล่อยให้พ่อค้ารอวันแล้ว วันเล่าเป็นเวลา 1 เดือนหรือ 6 อาทิตย์ แล้วก็บังคับให้พ่อค้าขายในราคาที่ตนต้องการ หรือไม่ก็ไม่ยอมให้พ่อค้าขายได้กำไรเลย...” (8)

 

นอกจากนี้ยังรายงานเรื่องเรืออเมริกันชื่อไซเรนเข้ามาซื้อน้ำตาล และมีอุปสรรคจากคนของพระคลังว่า “...ในสมัยก่อน ๆ เมื่อเรืออเมริกันเดินทางเข้ามาในฤดูเดียวกันนี้เอง ก็สามารถซื้อน้ำตาลได้เต็มเรือภายใน 2 วัน แต่เรือไซเรนถูกกักไว้ 2 เดือนแล้ว เนื่องจากคนของพระคลังแกล้งทำให้ช้าไป...”(9) ก็เพราะการค้าด้วยระบบนี้ ทำให้พระคลังสินค้า ซึ่งเปรียบเสมือนคนกลางได้กำไรจากการค้าน้ำตาลถึง 84%  โดยคำนวณจากรายงานของเบอร์นีที่ว่า “ค่าปากเรือ 1,136 บาท ค่าความนิยมให้เจ้าเมืองปากน้ำและขุนนางอื่น ๆ 162 บาท ค่าภาษีสินค้าออกซึ่งเป็นน้ำตาล 2,136 หาบ, 3,200 บาท รวม 4,502 บาท”(10)

ก็ด้วยเหตุนี้ สนธิสัญญาเบอร์นีระหว่างไทยกับอังกฤษที่เกิดขึ้นในปี พ.ศ. 2369 สองปีต้นรัชกาลนั้น อังกฤษมุ่งหวังจะให้ยกเลิกระบบพระคลังสินค้า และกำหนดอัตราภาษีแน่นอน โดยในสัญญาข้อที่ 1 ระบุว่า “...อนุญาตให้พ่อค้าไทยและพ่อค้าอังกฤษซื้อขายกันเองโดยเสรีและตามความสะดวก รัฐบาลจะเก็บภาษีจากพ่อค้าอังกฤษเป็นอย่างเดียวตามความกว้างของปากเรือ โดยกำหนดดังนี้ เรือสินค้าที่บรรทุกสินค้ามาขายจะเรียกเก็บวาละ 1,700 บาท เรือสินค้าที่ไม่ได้บรรทุกเข้ามาขายจะเรียกเก็บวาละ 1,500 บาท”(11)

สนธิสัญญาเบอร์นี่จึงเป็นเสมือนการผ่อนปรนผลประโยชน์ทางการค้าและการเมืองระหว่างไทยและอังกฤษบางส่วน แต่ในความเป็นจริงแล้วสนธิสัญญาฉบับนี้เป็นสนธิสัญญาฉบับแรกในยุคโลกาภิวัตน์แบบดั้งเดิม นัยสำคัญก็คือ การทำให้ไทยรับนโยบายแบ่งงานกันทำอย่างเป็นทางการได้เริ่มขึ้นแล้ว

 

4. รัชกาลที่ 3 ทรงรู้ทันโลกาภิวัตน์

กระแสโลกาภิวัตน์ดั้งเดิม ซึ่งมีชาติอังกฤษเป็นศูนย์กลางของอำนาจ แผ่ขยายอิทธิพล และเป็นผู้จัดระเบียบโลกโดยกำหนดให้ชาติต่าง ๆ มีส่วนร่วมกับระบบเศรษฐกิจโลก โดยวิธีการแบ่งงานกันทำ เปิดการค้าเสรี และแบ่งผลประโยชน์ด้วยการกำหนดประเภทและอัตราภาษีที่แน่นอน มีผลกระทบต่อโครงสร้างเศรษฐกิจของไทยโดยตรง และโดยเฉพาะอย่างยิ่งการยกเลิกระบบการค้าต่างประเทศแบบเดิมซึ่งเป็นที่มาแห่งรายได้หลักของไทย

ดังที่ได้กล่าวไว้ตั้งแต่ต้นแล้วว่า การเปลี่ยนแปลงในกระแสโลกาภิวัตน์ที่เกิดขึ้นย่อมมีต่อเรื่องการอพยพเคลื่อนย้ายคนและแรงงาน การเคลื่อนย้ายเจ้าทุน สินค้า และการบริการตลอดจนเกิดการเผยแพร่วัฒนธรรม ข้อมูลข่าวสาร และวิธีการติดต่อสื่อสาร ผลกระทบจากกระแสการเปลี่ยนแปลงเหล่านี้ย่อมเป็นได้ทั้งวิกฤตและโอกาสขึ้นอยู่กับยุทธวิธีในการปรับเปลี่ยน ซึ่งในที่นี้ก็คือการรู้เท่าทันกระแสโลกาภิวัตน์เพียงใด พระอัจฉริยภาพของรัชกาลที่ 3 จึงอยู่ที่ว่าทรงรู้เท่าทัน “โลกาภิวัตน์” ทรงแก้ไขปรับเปลี่ยนหาสิ่งทดแทนค่า หรือถ้าเป็นสมัยปัจจุบันเราอาจตั้งคำถามว่ารัชกาลที่ 3 ทรงมีนวัตกรรมหรือ Value Creation อย่างไร และทดลองหาความสัมพันธ์ระหว่างมูลเหตุและมูลค่าจากสถานการณ์จริงที่เกิดขึ้นในประวัติศาสตร์

ผู้เขียนจะนำเสนอด้วยตารางความสัมพันธ์ และให้รายละเอียดบางเรื่องประกอบไว้ ดังนี้

 

มูลเหตุ จากกระแสโลกาภิวัตน์	มูลค่า
	ลบ	บวก	มาตรการเสริม/สิทธิประโยชน์
การอพยพการเคลื่อนย้ายเงินทุนสินค้าและบริการ	-ยกเลิกระบบการค้าต่าง   ประเทศ ซึ่งผูกขาดโดย   พระคลังสินค้า อันทำ   รายได้หลักเข้าพระคลัง	+การค้าสำเภาเอกชนรุ่งเรือง =สำเภาหลวง =สำเภาเอกชนเพิ่มจำนวน	+สร้างเรือพาณิชย์แบบฝรั่ง
	=สินค้าของป่า ของหา     ยาก ของต้องห้าม   =ค่าเหยียบปากเรือและ    อำนาจข้าราชการลด	+เลือกตัวสินค้าใหม่ที่มี กระบวนการผลิต-การ ค้า-การตลาด (คือ น้ำตาลทราย) +ตั้งระบบเจ้าภาษีนายอากร (ภาษี 38 อย่าง)	+ได้ค่าเพิ่มจากการเก็บ ภาษีชั้นใน +สร้างระบบควบคุมคนจีน (คุ้มครองและให้ความมั่นคง ทางสังคม)
	-ข้อตกลงทางการค้ากับ   ชาติตะวันตก	+ผ่อนปรนผลประโยชน์ เช่นยอมรับอำนาจของไทยเหนือเมืองประเทศราชทางตอนใต้
การอพยพเคลื่อนย้ายคน/แรงงาน	-เกิดการอพยพหลั่งไหลของคนจีน     -เกิดอั้งยี่, ตั้วเหีย (เช่นที่      ฉะเชิงเทรา)	+ใช้แรงงานจีนทดแทน แรงงานจากระบบ มูลนาย-ไพร่ จนถึงการค้าและการตลาด +ระบบควบคุมคนจีน    -ผูกปี้/กรมท่าซ้าย    -ระบบเจ้าภาษีนายอากร    -กรมการจีน	+ได้มูลค่าเพิ่มจากศิลปะจีน   +พัฒนาเมือง
การขยายและการเผยแพร่วัฒนธรรม/ความศิวิไลซ์	-ความบาดหมางกับต่างชาติ เช่น กรณีนายฮันเตอร์)	+การสร้างศิลปะแนวพระราชนิยม +เสริมสร้างเอกลักษณ์ไทย (ความรู้ความสามารถ ความเป็นอยู่ของผู้คนทั้งเรื่องสุขภาพ วิถีชีวิต)	+ลดช่องว่างทางวัฒนธรรมไทย-จีน

 

ตารางประเมินความสัมพันธ์ระหว่างมูลเหตุและมูลค่าจากกระแสโลกาภิวัตน์ (ร.3 ทางรู้ทันโลกาภิวัตน์)

อธิบายประเด็นที่น่าสนใจในตาราง

                        1) การตั้งระบบเจ้าภาษีนายอากร (ภาษี 38 อย่าง) ในรัชกาลที่ 3 : เมื่อสนธิสัญญาเบอร์นีบังคับให้รัฐบาลไทยต้องเลิกการค้าแบบผูกขาดโดยพระคลังสินค้านั้น เรื่องนี้มีผลกระทบต่อรายได้หลักเป็นอย่างยิ่ง บ้านเมืองต้องรับภาระอย่างหนักเกี่ยวกับการคลัง วิธีแก้ปัญหาคือต้องหารายได้ทดแทนการผูกขาดด้วยวิธีอื่น นั่นคือการผูดขาดการจัดเก็บภาษีอากร ซึ่งมีลักษณะคล้ายระบบผูกขาดการค้าเดิม เพียงแต่เปลี่ยนมือผู้ผูกขาดจากพระคลังสินค้าไปสู่กลุ่มเอกชนที่หลวงเป็นผู้เลือกขึ้นมา การตั้งภาษีอากร 38 อย่าง ซึ่งหมายถึงระบบเจ้าภาษีนายอากรจึงเกิดขึ้น แต่ถ้าหากพิจารณารายการภาษีอากร  แต่ละอย่างจะเห็นว่ามีความซ้ำซ้อนและซับซ้อน ดังจะจำแนกให้เห็นจากกรณีการเพาะปลูกอ้อยและทำธุรกิจค้าน้ำตาล

                        เริ่มตั้งแต่การปลูกอ้อย จะต้องเสียอากรค่าที่ดิน เรียกว่าอากรสมพัตสร บัญชีเงินภาษีอากร ระบุว่าค่าอากรสมพัตสร 3 ปีในสมัยรัชกาลที่ 3 เป็นมูลค่าถึง 36, 726 บาท (12)    สำหรับธุรกิจการทำน้ำตาล จะมีภาษีต่าง ๆ ตลอดจนกระบวนการผลิตที่เรียกกันว่าเป็นภาษีชั้นใน ดังนี้

                        ภาษีฟืน  เรียกเก็บจากหลงจู๊โรงน้ำตาล ตลอดจนเจ้าของเตาตามขนาดกระทะที่ใช้กับเตาใบนั้น แต่ละเมืองเก็บไม่เท่ากัน เช่นเดียวกับอากรสมพัตสร เช่นที่เมืองฉะเชิงเทรานั้น เก็บ  1 ชั่ง 5 ตำลึงสำหรับเตากระทะใหญ่ และ 12 ตำลึง 2 บาท สำหรับกระทะเล็ก เป็นต้น มีหลักฐานต่อมาในรัชกาลที่ 4 ว่า ภาษีฟืนนี้ขึ้นกับกรมพระคลังสินค้า กำหนดให้ส่งภาษีแก่เจ้าจำนวนกรมพระคลังสินค้าปีละ 4 งวด ส่งขึ้นพระคลังสินค้าในพระบรมมหาราชวัง ปีละ 4 งวดรวม 100 ชั่ง ส่งขึ้นพระคลังสินค้าในพระบวรราชวัง 10 ชั่ง ส่งขึ้นพระคลังเดิมและวัดพระแก้ว รวม 40 ชั่ง ส่งพระเจ้าลูกเธอ 5 รายอีก 11 ชั่ง รวมทั้งสิ้น 161 ชั่ง (13)

                        ภาษีน้ำอ้อย ขึ้นกับพระคลังสินค้า เรียกเก็บจากโรงงานน้ำตาลและราษฎรทั่วไป อนึ่ง น้ำอ้อยเหลวที่นำไปทำน้ำตาลเมา แล้วนำไปกลั่นทำสุรา จะถูกเรียกเก็บอากรสุราด้วยอีกอย่างหนึ่ง

                        ภาษีน้ำตาลทราย มีผู้ประมูลผูกขาดเพียงเจ้าเดียวใน 37 หัวเมือง ขึ้นอยู่กับพระคลังสินค้าอีกเช่นกัน มีหลักฐานในสมัยรัชกาลที่ 3 นั้น ให้รายละเอียดว่า หลวงพิทักษ์ทศกรรับประมูลทั้งหมดเป็นเงิน 660 ชั่ง ส่งเงินขึ้นพระคลังสินค้า 618 ชั่ง ส่งเจ้านายซึ่งเป็นเจ้าจำนวน ได้แก่ พระราชวังบวร พระศรีสุลาไลย กรมหมื่นสุรินทรรักษ์ กรมหลวงรักษ์รณเรศ กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ และเจ้าคุณวัง รวมอีก 42 ชั่ง (14)

                        การผูกขาดด้วยวิธีใหม่นี้จะมีผลกระทบเป็นอย่างยิ่งต่อการค้าน้ำตาล ซึ่งเป็นสินค้าสำคัญที่เป็นที่ต้องการของฝรั่ง สนองตอบต่อการยังคงให้ระบบผูกขาดมีต่อไป ด้วยวิธีนี้เอกชนซึ่งส่วนใหญ่เป็นคนจีน และบ้างก็มีเจ้านายเป็นผู้ออกทุนให้ เอกชนจัดการผูกขาดซื้อขายเอง ต้นทุนการค้าจะสูงกว่ารัฐเป็นผู้จัดการ เพื่อจะได้ขายฝรั่งได้ในราคาสูงมากกว่าต้นทุนการค้า

                         อนึ่ง การตั้งระบบเจ้าภาษีนายอากรนี้ฝ่ายไทยยืนยันว่าไม่เป็นการละเมิดสัญญาทางการค้าแต่อย่างใดเพราะไม่มีการระบุไว้ในสัญญา และที่สำคัญคือเรื่องการเก็บภาษีขึ้นในนี้ มิได้เรียกเก็บจากพ่อค้าฝรั่ง แต่หากแต่เก็บจากราษฎรของตนซึ่งฝ่ายไทยมีสิทธิที่จะปฏิบัติต่อคนของตนเองได้ (15)

                        เราอาจกล่าวได้ว่าการทดแทนด้วยยุทธวิธีเช่นนี้เป็นการรู้เท่าทันโลกาภิวัตน์ของรัชกาลที่ 3 อย่างหนึ่งได้ อังกฤษ ตระหนักในผลกระทบเช่นนี้ดี จนเมื่อมีการทำสนธิสัญญาเบาว์ริ่งในสมัยรัชกาลที่ 4 ปี พ.ศ. 2398 ระบบการผูกขาดการค้าถูกล้มเลิกไปโดยเจตนา พระคลังสินค้าถูกยกเลิกไปอย่างเด็ดขาด ส่วนระบบการผูกขาดโดยภาษีอากรนั้น ถูกระบุไว้ในสัญญาว่า สิ่งของที่เป็นสินค้าออกเรียกเก็บภาษีชั้นเดียวคือภาษีภายในหรือสินค้าขายออกได้อย่างใดอย่างหนึ่งเท่านั้น

 

                        2) เรื่องการสร้างเรือพาณิชย์แบบฝรั่ง: เมื่อฝรั่งเรียกร้องให้ไทยยกเลิกการผูกขาดของหลวงอย่างจริงจัง และให้มีระบบเก็บภาษีที่แน่นอน ไม่ใช่ว่าเก็บภาษีปากเรือ ซึ่งเป็นค่าทอดสมอ แล้วยังเก็บภาษีสำหรับเนื้อที่ที่ใช้จอดหรือค่าท่าเรือ ตลอดจนภาษีขาออกและภาษีศุลกากร ไม่นับรวมของขวัญสำหรับข้าราชการอีกจำนวนหนึ่งแล้ว สำหรับค่าปากเรือนั้น ในการส่งสินค้าเข้าและออกต้องเสียค่าปากเรือซึ่งเรียกเก็บรวม ศอกละ 1,700 บาทต่อปี หรืออาจจะเก็บเป็นครั้ง ครั้งละ 600-700 บาท ได้ตามใจ ในปีหนึ่งเรือสินค้าที่เข้ามาค้าขายสมมุติว่า ระหว่างกรุงเทพกับอินเดียจะต้องเข้าออกเฉลี่ยปีละ 4 ครั้ง กล่าวคือ ขายสินค้าที่กรุงเทพแล้วขากลับเอาสินค้าที่กรุงเทพไปขายที่สิงคโปร์ แล้วขึ้นล่องระหว่างกรุงเทพกับสิงคโปร์ รอมรสุมจึงจะเดินทางกลับไปอินเดียได้ การเสียค่าปากเรือทั้งปีจะทุ่นค่าใช้จ่ายมากกว่าการเก็บครั้งต่อครั้ง ฝรั่งต้องการให้เป็นแบบนี้ยังไม่พอ แบบเรือฝรั่งยังมีระวางบรรทุกสูงกว่าสำเภาจีน จึงสามารถบรรทุกสินค้าได้มากกว่าเรือสำเภาจีน แต่กลับมาเสียค่าปากเรือเท่ากัน เมื่อทรงรู้ทันอย่างนี้ จึงโปรดฯ ให้สร้างกองเรือพาณิชย์แบบฝรั่ง จำนวน 11-13 ลำ และของขุนนางอื่น ๆ อีก6 ลำ ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2378-2390 และในช่วงเวลาระหว่างนั้น คือปีพ.ศ. 2383 มีพระบรมราชโองการประกาศว่าน้ำตาลจะยังขายให้ผู้ใดไม่ได้จนกว่าเรือพาณิชย์ของรัฐจะบรรทุกได้เต็มระวางเสียก่อน เท่ากับเป็นการผูกขาดการค้าน้ำตาลบางส่วน ต่อมาในปี พ.ศ. 2385 ได้ผูกขาดกับสินค้าน้ำตาลอย่างเต็มที่ โดยออกประกาศว่าพ่อค้าจะซื้อและขายน้ำตาลได้ก็ผ่านทางรัฐบาลได้เท่านั้น เวลานั้นน้ำตาลได้ราคาสูงขึ้นถึง 40% (16) นับเป็นการต่อสู้และรู้ทันกันด้วยเล่ห์เหลี่ยมทางการค้าเป็นอย่างยิ่ง สมควรจะถวายพระเกียรติยกย่องให้เป็นซาร์เศรษฐกิจเสียยิ่งกว่าพระบิดาแห่งการค้าไทยก็ว่าได้

3) แรงงานจีนในกระบวนการผลิตและค้าน้ำตาลไทย : รัชกาลที่ 3 ทรงเห็นว่าการริเริ่มและสนับสนุนการทำอุตสาหกรรมน้ำตาลทรายเพื่อตอบสนองหลักการแบ่งงานกันทำในระบบเศรษฐกิจโลกนั้นเราสามารถตอบสนองได้ แต่บุคลากรและแรงงานซึ่งเกี่ยวข้องในกระบวนการผลิตตั้งแต่แรงงานในไร่และโรงงาน การค้าและการขนส่งภายใน จนถึงภายนอกประเทศและการตลาด นั้น ทรงเลือกให้ชาวจีนเป็นผู้ประกอบการ จริงอยู่แม้ว่ากระแสโลกาภิวัตน์จะทำให้เกิดการอพยพหลั่งไหลของชาวจีนเข้ามาสู่ดินแดนในแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ รวมทั้งไทยด้วยอย่างมากมาย เกิดปัญหาการรวมตัวก่อการกำเริบในรูปแบบของอั้งยี่ หรือ ตั้วเหีย ตลอดจนความขัดแย้งกับคนไทยอันกลายเป็นปัญหาสังคมก็ตาม แต่การเลือกคนกลุ่มนี้แทนคนไทยและคนสัญชาติอื่นใด ถือว่าเป็นการสร้างมูลค่าเพิ่มให้แก่ระบบเศรษฐกิจไทยเป็นอย่างยิ่ง

คุณลักษณะพิเศษของชาวจีน

ก. ชาวจีนเป็นผู้มีทักษะทางการค้า นอกจากทางเมืองจีนจะเป็นคู่ค้าและเป็นตลาดการค้าที่สำคัญของไทยแล้ว ยังการเปิดประตูการค้าของจีนทำให้เกิดการขยายตัวในเรื่องการค้าต่างประเทศ เช่น มีจำนวนเรือสำเภา เรือฝรั่ง และเรือของอาณานิคมฝรั่งในเอเชียที่ติดต่อค้าขายกับจีนมากขึ้น พ่อค้าชาวจีนจะมีประโยชน์ต่อไทยในการค้าต่างประเทศ โดยเฉพาะอย่างยิ่งการค้าสินค้าชนิดใหม่ที่เป็นที่ต้องการของฝรั่งอย่างเช่น น้ำตาลทราย

ในสมัยนั้น การค้าระหว่างไทยและอังกฤษต้องผ่านทางสิงคโปร์โดยเรือสำเภาของจีนจะนำน้ำตาล เกลือ น้ำมันมะพร้าว และข้าว ไปจากเมืองไทย แลกกับสินค้าจำพวกผ้าและเครื่องแก้วของอังกฤษและอินเดียซึ่งเป็นเมืองอาณานิคมของอังกฤษ และวิธีนี้ก็เป็นที่พอใจของพ่อค้าฝรั่ง ในระยะแรก ๆ เพราะได้สินค้าราคาถูกกว่าที่จะต้องมาซื้อขายเองกับพระคลังสินค้าที่จะต้องเสียภาษีซ้ำซ้อน และมีอัตราที่ไม่แน่นอนอีกด้วย

จากการศึกษาของ Wong Lin Ken แห่งมหาวิทยาลัยแห่งชาติ สิงคโปร์ กล่าวว่า อังกฤษสถาปนาสิงคโปร์เป็นสถานีการค้าในปี 2362 แต่ในปี พ.ศ. 2366 มีเรือสำเภาไทยไปค้าที่สิงคโปร์ 27 ลำ พ.ศ. 2367 เพิ่มเป็น 44 ลำ  และปี พ.ศ. 2369 สิงคโปร์กลายเป็นศูนย์กลางการค้าของไทยในแถบหมู่เกาะอินเดียตะวันออก (17) เอกสารของเบอร์นีช่วยยืนยันว่าการค้าระหว่างไทยกับเมืองสถานีการค้าของอังกฤษ อันได้แก่ สิงคโปร์ ปีนัง และมะละกา ในระยะแรกถึงปี พ.ศ. 2363 ไทยได้เปรียบดุลการค้า กล่าวคือส่งออกมูลค่า 1,128,785 รูปี (เฉพาะน้ำตาล มีมูลค่า 370,242 รูปี) และ มูลค่าการนำเข้า 699,339  รูปี (18) ยกตัวอย่างจีนเศรษฐีสำเภาค้าน้ำตาลที่มีชื่อสำคัญในสมัยรัชกาลที่ 3 เช่น นายตัน ตอก เส็ง (Tan Tock Seng) สัญชาติสิงคโปร์ ซึ่งเป็นบิดาของนายตัน กิง เจ๋ง เจ้าของโรงสีกิมเจ๋ง และกงสุลสยามประจำสิงคโปร์ ในสมัยรัชกาลที่ 4 (19) ซึ่งเป็นข้อมูลที่น่าสนใจ สำหรับการศึกษาเกี่ยวกับเรื่องพัฒนาการทุนนิยมในเมืองไทยได้ต่อไป

ข. ส่วนเรื่องแรงงานจีนนั้น นอกจากจะกล่าวได้ว่าแรงงานจีนมีส่วนสำคัญในภาคบริการสำหรับการขยายเมืองของกรุงเทพ และหัวเมืองรอบนอก โดยเฉพาะนอกเขตนารอบราชธานี ที่มีการเพาะปลูกอ้อยกันอย่างมากมาย กล่าวคือ เป็นแรงงานสร้างซ่อมวัดวาอาราม อาคารสถานที่ ตลอดจน ขุด คู คลอง สำหรับการขนส่ง และสัญจรไปมาเมืองไทยในเวลานั้น ยังไม่มีการทำเกษตรกรรมแบบที่เรียกว่า Plantation หรือเกษตรกรรมขนาดอุตสาหกรรมการเกษตร การปลูกข้าวก่อนสนธิสัญญาเบาว์ริ่ง ซึ่งยังไม่เปิดข้าวเสรีนั้นยังไม่มีการขยายพื้นที่ทำนา จะมีก็แต่การปลูกอ้อยทำน้ำตาล ซึ่งอาจกล่าวได้ว่าเป็นสินค้าแปรรูปชนิดแรกในสมัยรัตนโกสินทร์ มีการทำไร่อ้อยในเนื้อที่ 200 กว่าไร่ขึ้นไป (20) มีการจ้างแรงงานจีนโรงละประมาณ 100-300 คน ตามขนาดไร่และโรงงานซึ่งอาจขยายให้ใหญ่โตมากเท่าไรก็ได้ขึ้นอยู่กับทุนและแรงงานที่จะหาได้ จ้างชาวจีนเป็นหลงจู๊โรงหีบอ้อย ปรากฏอัตราการจ้างงานในเวลานั้น ซึ่งตรงนี้เป็นเรื่องที่น่าสนใจเพราะเมืองไทยยังไม่มีระบบแรงงานอิสระ เรามีแต่แรงงานไทยซึ่งต่างก็มีสังกัด อยู่ภายใต้ระบบการควบคุมคนแบบมูลนาย-ไพร่

อัตราค่าจ้างสำหรับงานในไร่กำหนดไว้ดังนี้

อัตราค่าจ้างฟันดิน ไร่ละ 3 บาท 2 สลึง

ค่าจ้างฟื้นดินกลับ ไร่ละ 2 บาท

ค่าจ้างขุดอ้อย ไร่ละ 3 บาท

ค่าจ้างขุดหลุม ไร่ละ 1 บาท 2 สลึง 1 เฟื้อง

ค่าจ้างปลูกอ้อย ไร่ละ 2 สลึง

ค่าจ้างพรวนดิน บำรุงรักษาอ้อย ไร่ละ 1 ตำลึง 2 สลึง

ค่าจ้างขุดคลอง เส้นละ 3 ตำลึง 1 บาท 3 สลึง ถึง 3 ตำลึง 3 บาท

ค่าแรงทำเครื่องมือไร่นา เช่น ทำพลั่ว ทำเหลียม ทำจอบจีน

ตั้งแต่ 1 สลึง ถึง 3 สลึง แล้วแต่ชนิด (21)

 

ผู้เขียนตั้งข้อสังเกตว่าหากค่าแรงเหล่านี้ต่อวันซึ่งอยู่ในระหว่างคนละ 1 บาท ถึง 1 บาท สองสลึงตามบัญชีรายงานเอกสารในสมัยรัชกาลที่ 3 (22) นับได้ว่าเป็นอัตราที่สูงมากสำหรับการจ้างแรงงานในเวลานั้น หากจะเปรียบเทียบกับค่าจ้างช่างไม้คนไทยหากจะได้ค่าแรงก็ได้เพียงวันละ 2 สลึงเท่านั้น (23) และเทียบกับการที่ไพร่ต้องเสียค่าราชการแทนแรงงานเกณฑ์เข้าเดือนออกสามเดือน เดือนละ 6 บาท รวม 3 เดือนเป็น 18 บาทต่อปีก็ตาม (24)

ปรากฏด้วยว่าแรงงานในไร่อ้อยและโรงหีบอ้อยส่วนใหญ่เป็นแรงงานจีนแต้จิ๋ว ซึ่งอพยพมาจากจีนแผ่นดินใหญ่ แถบเมืองเฉาโจว ซึ่งเป็นเมืองปลูกอ้อยและทำน้ำตาลทรายนั่นเอง (25) จึงถือว่ามีทักษะและความชำนาญอยู่เดิม

 แม้จะมีความแตกต่างกันระหว่างคนไทยและคนจีนในเรื่องระบบค่าจ้างและแรงงาน ผู้จะทำกิจการค้าน้ำตาลในสมัยนั้นต้องตระหนักว่า กิจการนี้ที่เป็นสากลในเวลานั้นต้องอาศัยระบบเงินตรา แต่ทว่าเศรษฐกิจหลักของไทยยังคงอยู่ในลักษณะของเศรษฐกิจแบบพึ่งตัวเอง คนไทยทั่วไปยังไม่มีทักษะในเรื่องระบบเงินตรา จะเห็นได้ว่าแม้มาถึงสมัยรัชกาลที่ 4 พระมหากษัตริย์ในฐานะผู้นำประเทศ ยังต้องออกประกาศหลายฉบับเพื่อสอนราษฎรให้คุ้นเคยกับระบบเงินตรา ตั้งแต่ให้รู้จักลักษณะรูปพรรณสัณฐาน การจับต้อง  และประชาสัมพันธ์ให้มีการใช้

สังคมไทยในเวลานั้น ระบบเศรษฐกิจและระบบการปกครองวางอยู่บนหลักการพื้นฐานสำคัญคือระบบการควบคุมคนแบบมูลนาย-ไพร่     ความสัมพันธ์ระหว่างจำนวนไพร่หลวงในความควบคุมของพระมหากษัตริย์หรือรัฐ     และไพร่สมในความควบคุมของเจ้านายและขุนนาง เป็นเรื่องที่มีความสำคัญมากต่อเสถียรภาพของรัฐหรือพระมหากษัตริย์ในระบอบมบูรณาญาสิทธิราชย์ หากสมัยใดไพร่หลวงมีจำนวนน้อยกว่าไพร่สม ย่อมหมายถึงว่าอำนาจรัฐในสมัยนั้นอ่อนแอไม่มั่นคง ประวัติศาสตร์ไทยสมัยที่ผ่านมาให้บทเรียนแก่ผู้นำต่อ ๆ มาได้ เป็นอย่างดี

ถึงแม้ว่าจะมีหลักฐานว่าระบบมูลนาย-ไพร่ในสมัยต้นรัตนโกสินทร์ จะเป็นระบบที่ไร้ประสิทธิภาพ และมีแนวโน้มว่าไม่เอื้อต่อระบบเศรษฐกิจแบบส่งออกซึ่งต้องการแรงงานเสรีมากเพียงไรก็ตาม แต่จะประกันได้หรือว่าการเลิกระบบการควบคุมคนแบบมูลนาย-ไพร่นี้ หรือเลิกระบบอุปถัมภ์อย่างเป็นทางการ (ไพร่หลวง) นั้น จะทำให้ระบบอุปถัมภ์อย่างไม่เป็นทางการ (ไพร่สม และทาส) ซึ่งเป็นความจริง  ในความสัมพันธ์ทางสังคม ล้มเลิกลงไปด้วย ในขณะที่แนวความคิดในการจัดระเบียบสังคมใหม่ และแนวความคิดในเรื่องรัฐชาติ  ยังไม่เกิดขึ้น สิ่งนี้ย่อมมีผลต่อการเพิ่มจำนวนไพร่สมของเจ้านายและขุนนาง อันมีผลกระทบต่อพระราชอำนาจของพระมหากษัตริย์และรัฐเป็นอย่างยิ่ง การเลิกระบบการควคุมคนแบบมูลนาย-ไพร่ เพื่อให้เกิดแรงงานเสรีและมีอิสระที่จะเคลื่อนย้ายที่อยู่และที่ทำกินในขณะนั้น จึงไม่ใช่ทางเลือกอย่างแน่นอน ปัจจัยที่เข้ามาทดแทนได้คือ การทดแทนแรงงาน ทดแทนอาชีพ ซึ่งล้วนแต่เป็นเรื่องของคนนอกระบบที่จะเข้ามาแทนที่

ระบบกฎเกณฑ์ที่จะเป็นกลไกหรือมาตรการเสริมคอยควบคุมดูแลสภาพการทดแทนเช่นนี้ ก็คือการมอบหมายกรมท่าซ้ายให้ควบคุมดูแล ซึ่งเป็นสภาพปรกติสืบเนื่องกันมาตั้งแต่สมัยอยุธยา นอกจากนี้ยังกำหนดให้เรื่องผูกปี้ เป็นการเสียภาษีโดยตรงของคนนอกระบบ การผูกปี้นี้เริ่มมีขึ้นมาตั้งแต่รัชกาลที่ 2 ในครั้งนั้นรัฐกำหนดให้คนจีนต้องมารายงานตัว 3 ปีต่อครั้ง โดยเสียค่าผูกปี้ครั้งละ 2 บาท และค่าธรรมเนียมอีก 1 สลึง ผู้ใดไม่มีเงินจ่ายค่าผูกปี้ ต้องมาทำงานโยธาให้รัฐคนละ 1 เดือน ในรัชกาลที่ 3 ได้เพิ่มค่าผูกปี้เป็น 4 บาท

กลไกหรือมาตรการเสริมที่สร้างขึ้นมาคือการตั้งกรมการจีน เพื่อการควบคุมดูแลกันเองของคนจีนตามหัวเมืองห่างไกล ในกรมการจีนจะประกอบด้วย นายอำเภอจีน และจางวางจีน ซึ่งมีอำนาจกว้างขวางตามพื้นที่ปกครองที่มากกว่ากันตามลำดับ

นอกจากนี้แล้ว เจ้าภาษีนายอากร ยังเป็นผู้มีอำนาจหน้าที่ บำบัดทุกข์บำรุงสุขเกี่ยวกับเรื่องการเก็บภาษี รวมทั้งอำนาจในการตัดสินความที่เกี่ยวข้องกับการภาษีอากรที่ตนรับผิดชอบประมูลได้ในเขตพื้นที่ของตนอีกด้วย

ความขัดแย้งในการอยู่ร่วมกันของคนต่างวัฒนธรรมย่อมเกิดขึ้นได้ในเมื่อทั้งสองฝ่ายต่างรู้สึกถึงความมีและไม่มีแตกต่างกัน การก่อกำเริบของอั้งยี่ฉะเชิงเทราเมื่อปี  พ.ศ. 2393 จนมีบันทึกในพระราชพงศาวดารว่าศพจีนถูกฆ่าลอยเป็นแพตามลำน้ำนับพันราย มีหลายรายถูกรื้อค้นไถ้ใส่เงินและกระทำทารุณจนถึงขนาดแหวกไส้-พุงค้นหาเศษเงินเป็นอุทาหรณ์ให้เห็นความเหลื่อมล้ำกันระหว่างเศรษฐกิจ 2 ลักษณะ ระหว่างเศรษฐกิจที่มีสาขาการส่งออกที่พัฒนาไปแล้วอยู่คู่กับเศรษฐกิจภายในซึ่งล้าหลังมาก (26)     การอยู่ร่วมกันอย่างมีสมานฉันท์อาจเกิดขึ้นได้ด้วยมาตรการเสริมทางวัฒนธรรม ศิลปะแนวพระราชนิยมในรัชกาลอันหมายถึงศิลปวัฒนธรรมไทยที่ได้รับอิทธิพลจากจีน อาจเป็นทางเลือก คนจีนและศิลปวัฒนธรรมจีนถูกนำมาเพิ่มมูลค่า พัฒนาต่อยอดอย่างสร้างสรรค์ไม่แพ้กันกับการอนุรักษ์ไว้ซึ่งเอกลักษณ์ในเชิงสุขภาพและวิถีชีวิตความเป็นอยู่ เช่นตำรายา ท่าดัดตน แพทย์แผนโบราณ ทั้งนี้ด้วยพระอัจฉริยภาพที่รู้ทันโลกาภิวัตน์นั่นเอง (*)
 

บรรณานุกรม

เอกสารหอสมุดแห่งชาติ  ห้องวชิรญาณ (หสช.)

            ร.2 จศ. 1178/5 นายเรือคุมสำเภาจีนไปจำหน่าย

            ร.3 จศ. 1027/56  บัญชีเงินภาษีอากร

            ร.3 จศ. 1200/5 บัญชีเงินซึ่งใช้ในโรงทำน้ำตาลทรายหลวง

            ร.3 จศ. 1201/9 บัญชีพระยาวิเศษฤาไชย

 

เอกสารจากกองจดหมายเหตุแห่งชาติ (กจช.)

            ร.4 กห. เล่ม 14 จศ.1218

 

กิตติ ตันไทย. “คลองกับระบบเศรษฐกิจไทย (พ.ศ.2367-2453)”. วิทยานิพนธ์มหาบัณฑิต แผนกวิชาประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2520.

 

ครอว์ฟอร์ด, จอห์น. เอกสารของครอว์ฟอร์ด แปลโดย ไพโรจน์ เกษแม่นกิจ. พระนคร : กรมศิลปากร, 2515.

 

ฉัตรทิพย์ นาถสุภา และสุธี  ประศาสน์เศรษฐ. “ระบบเศรษฐกิจไทย ค.ศ. 1851-1910”. กรุงเทพฯ : สารศึกษาการพิมพ์, 2523.

 

ญาดา ประภาพันธ์. ระบบเจ้าภาษีนายอากรสมัยกรุงเทพฯ ยุคต้น.  กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์สร้างสรรค์, 2524.

 

ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา.  พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 2. เล่ม 1-2 พระนคร : โรงพิมพ์คุรุสภา, 2505

 

ทิพากรวงศ์, เจ้าพระยา. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ เล่ม 1-2. พระนคร : คลังวิทยา, 2505-2506.

 

นิธิ เอียวศรีวงศ์. วัฒนธรรมกฎุมพีกับวรรณกรรมต้นรัตนโกสินทร์ . เอกสารวิชาการหมายเลข 20. กรุงเทพฯ : สถาบันไทยคดีศึกษา (ม.ธ.) 2525

 

เนิคเส, แรคนา. การค้าระหว่างประเทศ. แปลโดย ฉัตรทิพย์ นาถสุภา. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์ไทยวัฒนาพาณิช, 2518

 

เบอร์นี, เฮนรี.  เอกสารของเบอร์นี เล่ม 1. แปลโดย สาวิตรี สุวรรณสถิตย์. พระนคร : ศิลปากร. 2514

 

----------------.-----------------------. เล่ม 2 ตอน 1 แปลโดย สาวิตรี สุวรรณสถิต. พระนคร : กรมศิลปากร, 2518

 

----------------.-----------------------. เล่ม 2 ตอน 2 แปลโดย ไพโรจน์ เกษแม่นกิจ. พระนคร : กรมศิลปากร, 2518

 

ประชุมพงศาวดารภาคที่ 62 เรื่องทูตฝรั่งในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ อนุสรณ์ในงานพระราชทานเพลิงศพนายเทียม ลดานนท์ ณ เมรุวัดมกุฎกษัตริยาราม 1 กรกฎาคม 2506.

 

ไพฑูรย์ สายสว่าง. ประวัติศาสตร์เศรษฐกิจของลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา เอกสารประกอบการสัมมนาประวัติศาสตร์เศรษฐกิจ ครั้งที่ 2 กรุงเทพฯ : จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2522

 

มูลนิธิเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว กรมศิลปากรฯ. สารานุกรมพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 3 เล่ม 1 กรุงเทพฯ : บ.ลูนาร์อินเตอร์เนชั่นแนลจำกัด, 2545

 

วัลย์วิภา บุรุษรัตนพันธุ์, ม.ล. การเพาะปลูกอ้อยและอุตสาหกรรมน้ำตาลไทยในคริสต์ศตวรรษที่ 19. เอกสารวิชาการหมายเลข 45 กรุงเทพฯ : สถาบันไทยคดีศึกษา, 2526

 

เวลลา, วอเตอร์ เอฟ. แผ่นดินพระนั่งเกล้าฯ แปลโดย นิจ ทองโสภิต. พระนคร : สมาคมสังคมศาสตร์แห่งประเทศไทย . 2514

 

สมคิด ศรีสิงห์. “การบริหารภาษีอากรในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น” วิทยานิพนธ์มหาบัณฑิต ภาควิชาประวัติศาสตร์ วิทยาลัยวิชาการ. ศึกษาประสานมิตร, 2515

 

อุดมสมบัติ, หลวง จดหมายเหตุหลวงอุดมสมบัติ พระนคร : กรมศิลปากร, 2515

 

a day weekly ป.1 ฉ.6 (7-13 ม.ค.2548)

 

Hong, Lysa. The Evolution of the Thai Economy in the Early Bangkok Reriod and Its Historiography. Ph.d. Thesis

 

Ingram, James C. Economic Change in Thailand 1850-1970. Kuala Lumper:  Oxford Univ. Press, 1971.

 

Kenwood, A.G. and Loug heed, A.L. The Growth of The International Economy 1820-1960’  London: George Allen & Unwin, 1971

 

Ken, Wong Lin. “The Trade of Singapore,  1819-69” Journal of the Malayan Branch of the Royal Asiatic Society.  33 (December 1960) : 1-315

 

Moore, J.H. Notices of the Indian Archipalago and Adjacent Countries. Singapore, 1837

 

Skinner, G William. Chinese Society in Thailand..  Ithaca, N.Y. :Cornell Unvr. Press, 1957.

 

The Hong Kong Museum of History.  100 Years Ago. H.K : Friendship Printing Co. Ltd: 1^st Primting 1970,

9^th Printing 1986.